به گزارش مشرق،کانال تلگرامی اندیشکده زاویه در مطلبی با عنوان بحران پنهان آب در ترکیه؛ از اشتباهات گذشته تا تهدیدهای آینده نوشت:

سرزمین ترکیه با موقعیت جغرافیایی استراتژیک و تنوع اقلیمی گسترده، همواره به عنوان کشوری دارای منابع آب نسبتاً غنی شناخته شده بود. بسیاری تصور می‌کردند که این کشور کمتر از سایر کشورهای منطقه غرب آسیا دچار بحران کم‌آبی و خشکسالی می‌شود. اما طی دهه‌های اخیر و به ویژه در چند سال گذشته، آثار نامطلوبی در حوزه منابع آب ترکیه آشکار شده که بحران کم‌آبی را به یکی از چالش‌های بزرگ زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی آن تبدیل کرده است.

در واقع، یکی از اشتباهات رایج، این تصور بود که ترکیه به دلیل وسعت سرزمینی، داشتن منابع آب فراوان و تعداد رودخانه‌های پرآب متعدد، کمتر دچار بحران کم‌آبی خواهد شد. این تصور بر مبنای آمار کلی منابع آب بود و توجه کافی به توزیع نامتوازن جغرافیایی، تغییرات اقلیمی و رشد تدریجی مصرف آب نشده بود. به همین دلیل، سیاستگذاران و حتی مردم، کمتر به مسئله بحران آب در این کشور توجه کردند؛ تا زمانی که نشانه‌های واضح کم‌آبی و خشکسالی در بخش‌های مختلف آن بروز کرد.

در حال حاضر، بحران کم‌آبی در ترکیه مسئله‌ای جدی و چندبعدی است که ابعاد زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی دارد. سیاست‌های آبی پیشین این کشور با تأکید بر توسعه صرف و فنی‌پایه تأسیسات آبی و کشاورزی پرمصرف، عملاً منابع آب آن را تحت فشار جدی قرار داده‌اند. قرار گرفتن آنکارا در آستانه بی‌آبی، نمود عینی حکمرانی و مدیریت ناکارآمد آبی و بروز بحران کم‌آبی در کشوری است که از وضعیت آبی مطلوب‌تری نسبت به دیگر کشورهای منطقه برخوردار است. در نتیجه باید پیامدهای احتمالی پروژه‌های آبی فرامرزی این کشور از جمله در حوضه‌های مشترک با ایران با حساسیت بالاتری مورد توجه قرار گیرند.

ابعاد بحران کم‌آبی در ترکیه

ترکیه از موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی مطلوبی برخودار است، سرچشمه رودخانه‌های مهم و پرآب منطقه از جمله دجله، فرات، ارس، چوروح، سیحان، جیحان، قزل‌ایرماق و ساکاریا در آن واقع است و دارای سرانه منابع آب تجدیدپذیر بالاتری نسبت به دیگر کشورهای منطقه است (حدود 3 هزار متر مکعب در سال). اما در عین حال، ترکیب توزیع جغرافیایی منابع آب در این کشور نامتوازن است. به گونه‌ای که سواحل غربی و شمالی ترکیه از دسترسی بالایی به منابع آب برخوردارند، مناطق جنوب‌شرقی این کشور از کمبود آب و خشکسالی رنج می‌برند.

در همین راستا از سال ۲۰۱۰ به بعد، کاهش قابل توجهی در میزان بارندگی در بسیاری از مناطق ترکیه مشاهده شده است. این کاهش بارندگی به همراه افزایش دما و تبخیر بیشتر آب‌ها ناشی از تغییرات اقلیمی، منابع آب سطحی و زیرزمینی را به شدت تحت فشار قرار داده است. به طور میانگین، ترکیه طی دهه‌های اخیر با کاهش حدود ۱۵ تا ۲۰ درصدی بارش‌ها مواجه بوده که این امر تأثیر مستقیم بر پرشدن مخازن سدها، جریان رودخانه‌ها و سطح آب‌های زیرزمینی داشته است.

از طرف دیگر نیز جمعیت ترکیه که در سال 1980 حدود 45 میلیون نفر بود، اکنون به حدود 87 میلیون نفر رسیده است (2 برابر طی 45 سال). افزایش جمعیت همراه با توسعه صنایع، کشاورزی و شهرنشینی، نیاز به آب را در این کشور به طور قابل توجهی افزایش داده است. به علاوه، سیستم آبیاری سنتی در کشاورزی که مصرف آب به شدت بالایی دارد، به همراه سیستم‌های ناکارآمد توزیع آب صنعتی و شهری، باعث وارد آمدن فشار مضاعف بر منابع آب ترکیه شده است.

پیامدهای بحران کم‌آبی در ترکیه

به لحاظ زیست‌محیطی، کاهش شدید حجم آب‌های سطحی و زیرزمینی، خشک شدن تالاب‌ها، کاهش کیفیت آب و از دست رفتن زیستگاه‌های طبیعی، از جمله پیامدهای جدی بحران کم‌آبی در ترکیه است. برخی از دریاچه‌ها و تالاب‌های مهم این کشور به شدت کوچک شده‌اند و برخی رودخانه‌ها نیز در فصول گرم سال به طور کامل خشک می‌شوند. این موضوع موجب کاهش تنوع زیستی، بروز مشکلات زیست‌محیطی و تخریب برخی اکوسیستم‌ها شده است.

به لحاظ اقتصادی، کشاورزی که بخش بزرگی از اقتصاد ترکیه را تشکیل می‌دهد، بیشترین آسیب را از بحران کم‌آبی متحمل شده است. کاهش دسترسی به منابع آب مناسب، کاهش عملکرد محصولات کشاورزی و افزایش هزینه‌های آبیاری از یک سو و کاهش تولید محصولات حساس به آب از سوی دیگر، باعث افزایش قیمت‌ها و تهدید امنیت غذایی در برخی مناطق این کشور شده است. همچنین صنایع وابسته به آب مانند صنایع غذایی و نساجی نیز با کاهش تولید مواجه شده‌اند.

به لحاظ اجتماعی و سیاسی، بحران کم‌آبی در ترکیه باعث بروز نارضایتی‌های اجتماعی و گاه تنش‌های سیاسی در سطح محلی نیز شده است. مناطق روستایی و حاشیه شهرها که دسترسی کمتری به منابع پایدار آب دارند، بیشتر در معرض این قبیل مشکلات قرار دارند. در برخی مناطق جنوب شرقی ترکیه شامل مناطق کردنشین، کم‌آبی عامل مهاجرت‌های داخلی و افزایش فقر شده است. البته اخیراً بحران کمبود آب به بخش شرب پایتخت این کشور هم رسیده و گفته شده ذخایر سدهای اطراف آنکارا تنها برای کمتر از سه ماه مصرف آب آشامیدنی این شهر کافی است. همچنین در سطح منطقه‌ای نیز شیوه مدیریت منابع آب ترکیه تأثیرات هیدروپلیتیکی گسترده‌ای به ویژه در ارتباط با کشورهای همسایه در حوضه رودخانه‌های مشترک دجله-فرات و ارس داشته است.

سیاست‌های آبی ترکیه در سال‌های اخیر

طی دهه‌های گذشته، ترکیه برای استفاده حداکثری از منابع آب خود، سیاست‌های گسترده‌ای در زمینه ساخت سدهای مخزنی، تونل‌های انتقال آب و کانال‌های آبیاری دنبال کرده است. پروژه‌های بزرگی نظیر سد آتاتورک با حجم 48.7 میلیارد متر مکعب برروی رودخانه فرات و سد ایلی‌سو با حجم 10.4 میلیارد متر مکعب برروی رودخانه دجله از جمله این اقدامات است (مقایسه با حجم 7.3 میلیارد متر مکعبی سد کرخه به عنوان بزرگ‌ترین سد ایران). این سیاست‌های هدفمند در جهت افزایش ظرفیت ذخیره‌سازی و تامین آب برای کشاورزی، صنعت و مصارف شهری بوده‌اند.

با توجه به پیگیری چنین سیاست آبی از سوی ترکیه، کشاورزی که بیشترین مصرف آب را دارد، طی دهه‌های اخیر در این کشور به شدت توسعه یافته و اراضی کشاورزی جدیدی مخصوصاً در مناطق کمتر توسعه یافته تحت آبیاری قرار گرفته‌اند. این رویکرد باعث افزایش مصرف آب به سطحی غیرقابل بازگشت و تثبیت نیازهای جدید آبی شده است. این در حالی است که استفاده گسترده از روش‌های سنتی آبیاری و عدم توسعه فناوری‌های نوین مدیریت منابع آب منجربه تشدید معضلات آبی در ترکیه شده است.

به عبارت دیگر، یکی از چالش‌های اساسی ترکیه در زمینه منابع آب، نبود حکمرانی مطلوب و مدیریت یکپارچه در این زمینه و ناکارآمدی در اجرای قوانین و مقررات مربوط به بهره‌برداری و حفاظت از آب است. سیاست‌های آبی در این کشور اغلب به صورت بخشی و بدون هماهنگی بین سازمان‌ها و بخش‌های مختلف اجرا می‌شوند که منجر به تضاد منافع و ناکارآمدی در بهره‌برداری و حفاظت از منابع آب شده است.

البته در سال‌های اخیر به دلیل شدت گرفتن بحران کم‌آبی، ترکیه تلاش‌هایی برای اصلاح سیاست‌های آب خود کرده است؛ این اقدامات شامل سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین آبیاری قطره‌ای، توسعه طرح‌های صرفه‌جویی در مصرف آب در صنایع و کشاورزی، بهبود شبکه‌های توزیع آب و افزایش آگاهی عمومی درباره اهمیت صرفه‌جویی در مصرف آب است. با این حال، تغییرات بنیادی و مدیریت جامع منابع آب همچنان به صورت کامل در این کشور اجرا نشده است.

*بازنشر مطالب شبکه‌های اجتماعی به منزله تأیید محتوای آن نیست و صرفا جهت آگاهی مخاطبان از فضای این شبکه‌ها منتشر می‌شود.